Karbon ayak izi, 2000’li yılların ortalarında insan faaliyetlerin doğa üzerinde bıraktığı hasarı karbon salınımı cinsinden ölçebilmek için geliştirilmiş bir kavramdır.

Karbon ayak izi; bir kişi, kurum ya da topluluk faaliyetlerinin doğrudan veya dolaylı olarak atmosfere yaydığı sera gazlarını, karbondioksit (CO2) eşdeğeri cinsinden ölçer. Genellikle yıllık süre baz alınarak ve ton cinsinden ölçülür.

Sera gazları, Dünya atmosferinde en çok ısı tutma özelliğine sahip olan gazlardır. Kyoto Protokolü kapsamında ele alınan sera gazları; Karbondioksit (CO2), Metan (CH4), Azot oksitler (N2O), Hidroflorokarbonlar (HFC’ler), Perflorokarbonlar (PFC’ler) ve Kükürthekzaflorür (SF6)’dür. Bir kısmı doğal yollarla, bir kısmı da insan faaliyetleri sonucu yayılan bu gazlar, yeryüzünden yansıyan güneş ışınlarını atmosferde tutarak dünyanın ısı kaybını önler. Işınların bu gazlar tarafından tutulmasına sera etkisi denir.

Ancak gazlar gereğinden fazla salınırlarsa artık hepimizin bildiği küresel ısınma, iklim değişikliği ve doğal hayatın tehlikeye düşesi riskiyle karşı karşıya kalırız.

Karbon ayak izi kavramı hangi ihtiyaçlardan ortaya çıkmıştır?

Doğal hayatı tehdit eden tehlikelerin gözle görülür bir seviyeye ulaşması bilim insanlarını çeşitli araştırmalara itmiştir. Bilim insanları, bu tehlikelere neden olan faktörler nelerdir ve nasıl çözümler bulunabilir gibi sorulara yanıt aramışlardır.

Karbon ayak izinin en büyük parçası olduğu Ekolojik Ayak İzi kavramı, bu çalışmalar sonucu ortaya çıkmıştır. Ekolojik ayak izi temelde, insanların doğadan talep ettiği kaynakların yetip yetmeyeceğini gösteren bir çalışmadır.

Bu çalışmalar, şu anki üretim ve tüketim alışkanlıklarına devam edildiği sürece ilerde gezegenimizin herkesin ihtiyaçlarını karşılayamayacağını göstermiştir. Bu duruma çözüm bulabilmek içinse önce nedenlerini anlamak gerekir.

Ekolojik ayak izini etkileyen en önemli faktörler şu şekildedir:

1. Sanayileşme
2. Kentleşme
3. Nüfus artışı
4. Atıklar
5. Çevre kirliliği
6. Fosil yakıt tüketimi
7. Yenilenebilir enerji kullanımının azlığı
8. Doğal kaynakların kontrolsüzce tüketilmesi
9. Geri dönüşüm sistemini yeteri kadar kullanmama
10. Doğal hayatı koruyamama
11. Teknolojik gelişmeler

Ekolojik ayak izi çalışmalarının detaylanması ve artması aynı zamanda özelleşmesine de neden olmuştur.

Ekolojik ayak izini etkileyen faktörler birbirlerini etkiliyor ve artırıyor olsa da, fosil yakıt tüketiminin verdiği zarar diğerlerine kıyasla ağır basar. Bu da aslında karbon ayak izine neden olan temel faktördür.

Karbon Ayak İzini Etkileyen Faktörler Nelerdir?

İnsanların üretim ve tüketim alışkanlıkları; enerji kaynaklarını kullanım biçimleri, beslenme alışkanlıkları, doğaya bıraktıkları atıklar, tercih ettikleri ulaşım biçimi gibi birçok faaliyet sonucunda doğaya belli miktarlarda CO2 yayılır. Bu yayılımın ise doğa üzerinde çok çeşitli etkilileri vardır. Doğanın bu etkiyi çevirecek yeterli biyolojik kapasitesi yoksa, doğal denge bozulabilir.

Karbon emisyonları, yani salınımı, temelde doğal gaz, kömür, petrol gibi fosil yakıtların yakılması sonucu oluşur. Fosil yakıtlar karbon içerirler ve yakılmaları sonucunda bu karbon açığa çıkar. Bu durumu etkileyen nedenlere bireysel ve kurumsal ölçekte bakacak olursak;

Karbon Ayak İzini Etkileyen Bireysel Faktörler

1.Bireysel Araç Kullanımı

Araçlar genellikle fosil yakıt tükettikleri için doğrudan karbon salınımına neden olurlar. Kişi başına düşen araç sayısının artışı da direkt olarak toplam ayak izini etkiler.

2.Evde Kullanılan Yakıt

Evde ısınma için kullanılan doğal gaz, kömür gibi yakıtlar da doğrudan karbon salınımının nedenlerinden biridir. Ancak doğal gaz, kömüre oranla çok daha düşük oranda salınım gerçekleştirir.

3.Evde Tüketilen Elektrik

Elektrik üretimi için fosil yakıtlar kullanıldığı için, talep edilen elektrik miktarı arttıkça karbon emisyonu da dolaylı olarak artacaktır.

4.Ev Aletleri

Ev aletleri de evde tüketilen elektriği artıracaktır.

5.Hava Yolculuğu ve Toplu Taşıma

Bireysel araç kullanmak yerine toplu taşıma önerilse de otobüs, tren, metro gibi araçlar da yakıt tüketimi ve katettikleri mesafeye bağlı olarak karbondioksit yayarlar.

Ancak aralarında salınıma en çok neden olan ulaşım yolu hava yolculuğudur.

6.Eğlence ve Turizm

Eğlence ve turizm ihtiyaçları sırasında kullanılan ürün, hizmet ve yakıt miktarı karbon ayak izini etkiler.

7.Besinler ve İçecekler

Et üretimi, kimyasal gıdalar ve ithal gıdalar bu kategorideki en etkili faktörlerdir. Et üretimi için uygulanan süreçler, gıdaların işlenmeleri, ithal gıdaların ulaşım işlemleri karbon ayak izini artırır.

8.Kıyafet ve Ayakkabılar

Kıyafet ve ayakkabıların üretim süreci karbon salınımında etkilidir.

9.Atıklar ve Geri Dönüşüm Eksikliği

Doğaya bırakılan atıklar ve kağıt, cam, plastik gibi atıkların geri dönüştürülmemesi karbon ayak izini ciddi oranda etkiler.

10.Yeşil Alanları Koruyamamak

Yeşil bitkilerin sağladığı sayısız yarar dışında karbon ayak izi etkisini direkt olarak azaltma gücü bulunur. Çünkü fotosentez sırasında CO2’yi emen bitkiler doğanın ihtiyacı olan oksijeni serbest bırakır.

11.Çevre Kirliliği

Atıklar, kirlilik ve doğal hayatı koruyamamak hem atmosfere daha fazla karbon yayacak hem de doğanın bu yayılımı absorbe etme yetisini azaltacaktır.

12.İhtiyaçtan Fazla Tüketme Alışkanlığı

Tüm bu salınımlara neden olan faktörlerden vazgeçme gibi bir şansımız bulunmasa da ihtiyaçtan fazla tüketim alışkanlığı salınıma ciddi şekilde katkı verir. Gıda, elektronik eşya, kıyafet ve ayakkabılar vb. faktörlerin fazla tüketilmesi hem üretimlerini artır hem de bu ürünlerin yaşam döngüleri boyunca doğaya bıraktıkları karbon seviyesini yükseltir.

Karbon Ayak İzini Etkileyen Kurumsal Faktörler

Karbon ayak izini etkileyen kurumsal faktörlere bakarken bir hizmet sağlamak veya ürün imal etmek için yapılan faaliyetlere bakılmalıdır. Bunlara da firma, şehir, belediye gibi değişik ölçeklerde bakılabilir. Hesaplama standartları ise temelde aynıdır.

Fosil yakıtların yakımı sonucu ortaya çıkan sera gazı emisyonları, küresel ısınmanın en büyük nedenlerinden biridir. Küresel ısınma sorunuyla uluslar arası düzeyde baş etmek için 1997 yılında Kyoto Protokolü imzalanmış ve 2005 yılında uygulanmaya başlanmıştır. Ayrıca Dünya Standartlar Örgütü (ISO) da sera gazları emisyonu ile ilgili ISO: 14064 numaralı standardı yayınlamıştır.

Kyoto Protokolü kapsamında yayınlanan Sera Gazı Protokolü ve ISO 14064’e göre karbon ayak izini aşağıdaki şekilde doğrudan veya dolaylı oluşmasına göre ikiye ve kapsamlarına göre üçe ayırırız:

Birincil (Doğrudan) Karbon Ayak İzi

Raporlayan kuruluşun sahip olduğu veya kontrol ettiği kaynaklardan direkt olarak salınan gazların ölçümüdür.

İkincil (Dolaylı) Karbon Ayak İzi

Raporlayan kuruluşun faaliyetleri sonucu oluşan ancak başka bir tüzel kişilik tarafından kontrol edilen kaynaklardan gelir.

Kapsam 1 dahilinde yer alan karbon salınımları, raporlayan kuruluşun sahip olduğu veya kontrol ettiği tesis veya araçlarda yakılan fosil yakıtlarından kaynaklanır (biricil karbon ayak izi).

Kapsam 2, kuruluşun satın aldığı enerjiler kaynaklı oluşan, dolaylı emisyonlardır (ikincil karbon ayak izi).

Kapsam 3 ise, Kapsam 2 dahiline girmeyen enerji dolaylı emisyonlardır (ikincil karbon ayak izi).

Bu sınıflandırmalara göre karbon ayak izini etkileyen kurumsal faktörler şu şekildedir:

Kapsam 1 Faktörleri

• Kuruluşun tesislerindeki enerji kullanımı: Ergitme, yakma gibi işlemlerle ortaya çıkan gazlar ve çeşitli tesislerden gelen kaçak salınımlardır.
• Şirket araçlarının yakıt tüketimi: Araçlarda kullanılan dizel, benzin ve LPG direkt salınıma neden olur.

Kapsam 2 Faktörleri

• Şirketin satın aldığı enerjilerin kullanımı: Kuruluşun satın aldığı elektrik, su buharı, ısıtma ve soğutma sistemleri kaynaklı oluşur.

Kapsam 3 Faktörleri

Kapsam 3 faktörleri, raporlayan kuruluşun sağladığı ürün ve hizmetlerin tüm üretim sürecinden, bu ürün ve hizmetlerin dağıtımcıya, bayilere, son tüketiciye ulaştırılması, kullanılması ve tüketimini içerir. Yani hem üretim süreci hem de ürünün yaşam döngüsü boyunca neden olduğu enerji dolaylı salınımlar bu kapsamdadır. Bu süreçteki başlıklar ise şu şekildedir:

• Kiralanan varlıklar
• Personel ulaşımı
• İş seyahatleri
• Operasyonlarda oluşan atıklar
• Nakliye ve dağıtım
• Yakıt ve enerji bağlantılı faaliyetler
• Yatırımlar ve sermaye malları
• Satın alınan ürün ve hizmetler
• Satışı yapılan ürün/hizmet işlemleri
• Ürün/Hizmet kullanımı
• Ürün/Hizmet yaşam sonu
• Bayiler